متغیر چیست؟-(Variable)

به هر صفتی که دچار تغییر و یا دگرگونی و یا تفاوت بشود متغیر گویند. در تحقیقات آماری انواع متغیرها در مطالعات پژوهشی بعنوان یک صفت از یک ویژگی در مطالعه تعیین می‌گردند.

انتخاب انواع متغیرها در مطالعات پژوهشی با توجه به مقیاس مورد سنجش و نقش آنها، از اهمیت بالایی برخوردار است

مثال: محققین در صدد آن هستند که تاثیر متغیرهای دموگرافیک(سن، جنس و …) بهمراه متغیرهای بالینی(مدت ابتلا، خود مراقبتی، مصرف دارو و …) را بر روی متغیر کیفیت زندگی بیماران دیابتی ارزیابی نمایند. در این مطالعه فاکتورهای مختلفی از جمله سن ، جنسیت، وزن ، قد بیماری، شاخص توده بدنی(BMI)، سطح تحصیلات، مدت ابتلا(سال)، خودمراقبتی، مصرف دارو و میزان کیفیت زندگی همگی متغیر می‌باشند چونکه هر کدام صفت خاصی را در بیماران مورد سنجش وارزیابی قرار می‌دهند.

برای اینکه بتوانید تجزیه و تحلیل آماری و تفسیر متناسب با مطالعه خود را انتخاب نمایید باید با انواع متغیرها در مطالعات پژوهشی آشنایی داشته باشید.علاوه بر این باید بدانید که سازوکار هر متغیر به چه صورت است تا بتوانید به درستی نتایج مطالعه خود را گزارش نمایید. نوع متغیر را با دو سوال می‌توان مشخص نمود

1-متغیر مورد نظر شامل چه نوع اطلاعاتی می‌باشد؟

2-متغیر مورد نظر در چه بخشی از آزمایش یا آزمون ما شرکت دارد؟

پاسخ به این دو سوال تا حد بسیار زیادی نوع متغیر مورد استفاده را مشخص می‌کند. متغیرها از نظر مقیاس و نقش دسته بندی های مختلفی دارند که در ادامه با انواع آن آشنا خواهید شد.

متغیرهای کمی و کیفی در مطالعات پژوهشی-Qualitative and Quantitative Variables

داده ها، اطلاعات یا مقادیر یک اندازه گیری خاص از یک متغیر می‌باشند. کمی و کیفی بودن در واقع یک مقیاس برای انواع متغیرها در مطالعات پژوهشی به حساب می‌آید.

در واقع این اندازه‌گیری مقداری است که در روند مطالعه و با استفاده از ابزار مختلف جمع‌آوری می‌نمایید.داده ها و اطلاعات از نظر مقیاس معمولا به دو دسته تقسیم می‌شوند

• داده های کمی که نشان دهنده مقادیر مختلف عددی (شامل تمامی اعداد حقیقی) هستند
• داده های کیفی که نشان دهنده اسامی، گروه‌ها و یا دسته‌بندی‌ها می‌باشند

انواع متغیرها در مطالعات پژوهشی به صورت داده و اطلاعات معرفی می‌شوند که ماهیت مختلفی دارند.متغیری که ماهیتی از نوع داده‌های عددی و قابل اندازه‌گیری به صورت متریک داشته باشد یک متغیر کمی می‌باشد. متغیری که شامل داده‌های گروه‌بندی شده باشد یک متغیر کیفی می‌باشد. هر نوع از این متغیرها می‌توانند به انواع مختلف فرعی دیگری نیز دسته‌بندی شوند. در واقع کمی و کیفی بودن متغیرها بعنوان یک مقیاس سنجش در مطالعات در نظر گرفته می‌شود.

متغیر مستقل و وابسته در مطالعات پژوهشی – Independent and Dependent Variables (IV & DV)

انواع متغیر در مطالعات پژوهشی با توجه به نقش آنها شناخته می‌شوند. این نقش‌ها به صورت متغیر مستقل، وابسته، مخدوش کننده، کنترل و یا زمینه ای در نظر گرفته می‌گردند. در این بین دو نوع نقش متغیرها به صورت مستقل و وابسته از دیگر نقش‌های پررنگ‌تر می‌باشد.

آزمایشات در انواع مطالعات علوم پزشکی یا پژوهشی معمولا باهدف یافتن اثرات انواع متغیرها بر یکدیگر اجرا می‌شوند.

در مثال بالا به بررسی تاثیر متغیرهای دموگرافیک و بالینی بر کیفیت زندگی در بیماران دیابتی پرداخته شد. محقق در واقع با تغییر در مقادیر متغیر مستقل(متغیری که فکر می‌کند علت باشد) و تاثیر آن بر متغیر وابسته (متغیری که فکر می‌کند می‌تواند معلول و نتیجه باشد) میزان اثر متغیر مستقل بر وابسته را مشخص می‌نماید.

گاهی اوقات نیز ممکن است متغیرهایی در مطالعه وجود داشته باشد که بخواهید مقادیر آنها را در مطالعه ثابت نگه داشته و به عبارتی اثر این متغیرها را در مطالعه کنترل نمایید (که به آنها متغیر کنترل و یا تعدیل کننده می‌گوییم). با انجام این کار می‌توانید بر تاثیر متغیرهای دیگر در مدل تمرکز نمایید.

انواع دیگر متغیرها در مطالعات پژوهشی

هنگامی که نقش(متغیر وابسته و مستقل) و مقیاس (کمی و کیفی) متغیرها را در مطالعه خود مشخص نمودید، می‌توانید آزمون آماری متناسب با داده‌‍های خود را مشخص نمایید. اما در این بین انواع دیگری از متغیرها از لحاظ نقش وجود دارند که به شما کمک می‌نمایند نتایج خود را بهتر تفسیر نمایید.

برخی دیگر از انواع متغیرها در مطالعات پژوهشی از نظر نقش در مطالعات در ادامه به صورت اجمالی ذکر گردیده‌اند.

• متغیر میانجی (Mediator Variable):یا همان intervening variable است. این متغیر یکی از انواع متغیرها در مطالعات پژوهشی است که به عنوان متغیر رابط بین متغیر مستقل و وابسته در نظر می‌گیریم. در واقع این متغیر ارتباط بین متغیر مستقل و وابسته را توصیف می‌کند. جهت یا شدت یک رابطه به صورت غیر مستقیم توسط متغیر میانجی تحت تاثیر قرار می‌گیرد. این اثر در تحلیل آماری بعنوان اثر مستقیم مورد بررسی قرار می‌گیرد. درواقع یک متغیر میانجی متغیری است که باعث میانجی‌گری بین متغیرهای وابسته و مستقل می‌گردد.
• متغیر تعدیل کننده (Moderator Variable): متغیری است که میزان قدرت اثر بین متغیرهای مستقل و وابسته را تغییر می‌دهد.این متغیر به صورت مستقیم بر جهت رابطه بین متغیر مستقل و وابسته تاثیر می‌گذارد. اثرات این متغیر را میتوان اندازه‌گیری نمود. اسم دیگر این متغیر، متغیر مستقل فرعی است.
• متغیر کنترل (Control Variable): اگر متغیر میانجی که به صورت غیر مستقیم بین متغیر مستقل و وابسته قرار دارد قابل اندازه‌گیری باشد به آن متغیر کنترل گوییم. متغیر کنترل عاملی است که در آزمایش باید ثابت نگه داشته شود.
• متغیر مداخله‌گر (Intervening Variable): یکی از انواع متغیرها در مطالعات پژوهشی است که نام دیگر آن متغیر میانجی (Mediating Variable) است. این متغیر چگونگی ارتباط بین متغیرها را توصیف می‌کند. . متغیر مداخله‌گر یک متغیر فرضی است که برای توصیف ارتباط علی بین دیگر متغیرها استفاده می‌شود. این متغیر قابل مشاهده و اندازه‌گیری در آزمایش نیست (به همین علت آنرا فرضی می‌نامیم). گاهی اوقات به این متغیر متغیر تعدیل‌کننده نیز می‌گویند. در آمار یک متغیر مداخله‌گر معمولا به عنوان یک نوع از متغیر تعدیل‌کننده به حساب می‌آید.اگر چه تفاوت بین این دو نوع متغیر بسیار ناچیز است و گاهی به جای یکدیگر استفاده می‌شوند. این متغیر یک نوع متغیر کنترل است که از متغیر مستقل پیروی می‌کند اما مقدم بر متغیر وابسته در یک توالی علیتی می‌باشد. در واقع اگر متغیر کنترل ما از متغیر مستقل تاثیر گیرد به آن مداخله گر و اگر متغیر مستقل را تحت تاثیر قرار دهد به آن متغیر مخدوش کننده گوییم.
• متغیر مخدوش‌کننده (Confounding Variable): متغیر مخدوش‌کننده یکی از انواع متغیرهای در مطالعات پژوهشی است که قابل اندازه‌گیری نمی‌باشد. این متغیر نتایج آزمایش را خراب و بدون استفاده می‌کند. این متغیر می‌تواند گاهی باعث نشان داده شدن ارتباطاتی شود که واقعا وجود ندارد. علاوه براین متغیر مخدوش کننده در مطالعه باعث اریبی می‌گردد. در واقع متغیر مخدوش‌کننده متغیری است که بر روی متغیر وابسته تاثیر می‌گذارد.
• متغیر بیرونی (Extraneous Variable): تمامی متغیرهایی که مستقل نباشند اما میتوانند نتیجه آزمایش یا آزمون را تحت تاثیر قرار دهند را متغیر بیرونی می‌نامند. بنابراین تمامی متغیرهایی که بتوانند باعث تغییر در متغیر وابسته شوند را باید کنترل نمود که آنها را متغیر بیرونی می‌نامند. در واقع متغیر بیرونی هر متغیری است که شما عمدا در آزمایش یا آزمون خود مطالعه نمی‌کنید.
• متغیر نهان (Lurking Variable): متغیری مخفی یکی از انواع متغیر در مطالعات پژوهشی است که ارتباط بین متغیرهای مستقل و وابسته را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در واقع متغیر نهان متغیری است که هیچ کنترلی بر روی آن نداریم. این متغیر اثر معنادار و مهمی بر متغیرهای مورد نظر دارد. متغیر نهان در واقع همان متغیرهای بیرونی می‌باشند اما ممکن است که ارتباطی بین متغیر وابسته و مستقل را به ما نشان دهند که واقعا این‌چنین ارتباطی وجود ندارد و در واقع نتایج ما را دچار اریبی کنند.
• متغیر فعال (Active Variable): متغیری که توسط محقق دستکاری میشود. این متغیر جهت هایلایت کردن یک سوال یا مشکل طراحی میگردد.این متغیر نقطه مقابل متغیر صفت یا Attribute Variable میباشد که غیر قابل دستکاری توسط محقق است.
• متغیر پیشین (Antecedent Variable): متغیری که قبل از متغیر مستقل و وابسته اتفاق می افتد. این متغیر ممکن است ارتباط بین دو متغیر را تحت تاثیر قرار دهد و یا اینکه دو متغیر را به صورت جداگانه تحت تاثیر قرار دهد بدون اینکه هیچ ارتباط مستقیمی با متغیر مستقل و وابسته داشته باشد.
• متغیر صفت (Attribute Variable): اسم دیگر متغیر کیفی درنرم افزارهای آماری و یا متغیری که در طرح آزمایشها دستکاری نشده باشد
• متغیر کمکی (Covariate Variable): همانند یک متغیر مستقل این متغیر بر روی متغیر وابسته اثر میگذارد اما متغیر مد نظر ما در مطالعه نمیباشد. در واقع متغیر کمکی همانند یک متغیر مستقل مکمل متغیر وابسته یا پاسخ میباشد. یک متغیر را کمکی گوییم اگر مرتبط با متغیر وابسته باشد. با توجه با این تعریف هر متغیری که قابل اندازه گیری و یک ارتباط آماری با متغیر وابسته داشتند باشد را میتوان به عنوان یک متغیر کمکی بالقوه در نظر گرفت. بنابراین کووریت یک متغیر پیش بینی کننده و یا تبیینی از متغیر وابسته میباشد. یکی از دلایلی که متغیر مستقل را کووریت مینامیم نیز میتواند همین اثر تبیینی از متغیر وابسته باشد.
• متغیر ملاک (Criterion Variable): یکی از انواع متغیرها در مطالعات پژوهشی است که در واقع اسم دیگر متغیر وابسته میباشد با این تفاوت که متغیر ملاک را در موقعیت های غیر آزمایشی به کار میبریم. در واقع متغیر ملاک در مدل بندی آماری در رگرسیون چندگانه، تحلیل تشخیصی و همبستگی کانونی مورد استفاده قرار میگیرد.
• متغیر مزاحم (Nuisance Variable): یک متغیر اضافی است که به طور کلی واریانس را افزایش میدهد.هر متغیری که به طور منظم در سطوح متغیر مستقل تغییر کند. اگر متغیر مزاحم وجود داشته باشد نمیدانید که نتایج آزمایش، فقط ناشی از متغیر مستقل است یا متغیر مزاحم، و یا تعامل بین آن دو متغیراست.
• متغیر مشاهده شده (Observed Variable): یک متغیر قابل اندازه گیری میباشد که معمولا در مدلسازی معادلات ساختاری مورد استفاده قرار میگیرد
• متغیر برآمد یا نتیجه (Outcome Variable): به همان معنای متغیر وابسته میباشد اما در مطالعات غیر تجربی مورد استفاده قرار میگیرد
• متغیر برون زا (Exogenous Variable): یک متغیر در تحلیل مسیر که به وسیله هیچ یک از متغیرهای دیگر تبیین نمیشود. متغیری که در سیستم بقیه متغیرها را تحت تاثیر قرار میدهد.
• متغیر درون زا (Endogenous Variable): هر متغیری در تحلیل مسیر است که میتوان آن را بر اساس یک یا چند متغیر موچود در آن تحلیل توضیح داد. این متغیر حداقل توسط یک متغیر دیگر مدل تبیین میشود.همانند متغیرهای وابسته این متغیر تحت تاثیر متغیرهای دیگر در سیستم قرار میگیرند. متغیر درون زا به صورت انحصاری در اقتصاد سنجی مورد استفاده قرار میگیرد.
• متغیر تصنعی (Artificial Variable): گاهی اوقات در تحلیل رگرسیون، برای اینکه بتوانیم اثرات متغیرهای غیر عددی مانند اسمی را در مدل آزمون کنیم، باید شکل آنها را تغییر دهیم. برای انجام این کار، هر طبقه از متغیر را به عنوان یک متغیر جدا در نظر میگیریم. متغیرهایی که به این طریق ساخته میشوند، متغیرهای تصنعی گویند.
• متغیر تبیینی (Explanatory Variable): یک نوع از متغیر مستقل میباشد. هنگامی که یک متغیر مستقل باشد به هیچ وجه تحت تاثیر دیگر متغیرها قرار نمیگیرد. اگر یک متغیر به طور خاص مستقل نباشد یک متغیر توضیحی است.
• متغیر نشانگر (Indicator Variable): اسم دیگر متغیر ساختگی (Dummy Variable) میباشد.
• متغیر پنهان (Latent Variable): متغیر مخفی و نپنهانی که به صورت مستقیم قابل مشاهده و اندازه گیری نمیباشد
• متغیر آشکار (Manifest Variable): متغیری که به صورت مستقیم قابل مشاهده و اندازه گیری باشد.
• متغیرهای دستکاری شده (Manipulated Variable ): اسم دیگر متغیر مستقل میباشد.
• متغیر مقیاس (Scale Variable): اسم دیگر متغیر قابل اندازه گیری و کمی میباشد.
• متغیر آزمون (Test Variable): اسم دیگر متغیر وابسته میباشد
• متغیر تیمار (Treatment Variable):اسم دیگر متغیر مستقل میباشد.

نتیجه گیری

به هر صفت و یا مشخصه ای که دچار تغییر و دگرگونی شود متغیر گویند. انواع متغیر در مطالعات پژوهشی بر حسب مقیاس و نقش آنها در مطالعات تعیین میگردند. انواع متغیرها در مطالعات پژوهشی را از نظر مقیاس میتوان به دو گروه متغیر کمی و کیفی دسته بندی نمود. علاوه بر این انواع متغیرها در مطالعات پژوهشی از نظر نقش در مطالعات متنوع میباشند. رایج ترین نقش تعریف شده برای متغیرها عبارتست از متغیرهای مستقل و وابسته که بیشترین کاربرد را از نظر نقش در مطالعات دارند.