مقدمه

شروع یک تحقیق در علوم پزشکی با احساس و یا وجود یک مشکل شکل می‌گیرد. این مشکل باعث ایجاد سوالات و فرضیاتی در ذهن محقق یا پزشک میگردد. پاسخ به این سوالات و فرضیات مبنای علمی انواع مطالعات علوم پزشکی است.

بطور کلی روش‌های تحقیقات بالینی دسته ‌بندی‌های مختلفی دارند. بعنوان مثال می‌توان به دسته بندی‌های تحقیقات بنیادی و کاربردی، کمی و کیفی، مداخله ای و مشاهده ای، توصیفی و تحلیلی، In Vivo و InVitro، اولیه و ثانویه اشاره نمود.

انتخاب صحیح نوع مطالعه – Study selection

انتخاب صحیح روش مطالعه برای یک تحقیق بستگی به عواملی همانند

• عنوان و اهداف و فرضیات مطالعه
• مبنای علمی انجام مطالعه
• منابع مالی موجود
• نیروی انسانی متخصص
• قابلیت اجرای مطالعه (از نظر سازمانی، پیش نیازهای پزشکی و تعداد بیماران و …)
• زمان انجام مطالعه
• در دسترس بودن اطلاعات
• روش گردآوری اطلاعات
• ماهیت متغیرهای مطالعه

دارد که این موارد مبنای انواع مطالعات در علوم پزشکی نیز میباشند.

برای اینکه نتایج یک مطالعه تحقیقاتی را بتوان به یک مقاله با کیفیت، قابل اعتماد و قابل انتشارتبدیل نمود باید طراحی مطالعه ما به درستی انجام شود. نوع مطالعه یکی از مولفه های طراحی مطالعه میباشد و باید قبل از شروع مطالعه مشخص گردد. امکان تغییر و یا جبران انتخاب نادرست واشتباه نوع مطالعه پس از شروع مطالعه وجود ندارد.

انواع مطالعات پژوهشی در علوم پزشکی

تحقیقات علوم پزشکی دسته بندی های متفاوتی دارد. رایج ترین دسته بندی انواع مطالعات در علوم پزشکی، تحقیقات اولیه و ثانویه است.

هر یک از این دسته بندی ها خود نیز به زیر گروه های فرعی دیگری نیز تقسیم بندی میگردند. در ادامه به صورت خلاصه با مفهوم، اجرا، مزایا، معایت و امکانات هر یک از این مطالعات آشنا خواهید شد.

تحقیقات اولیه – Primary Research

تحقیقات اولیه مطالعاتی را شامل میگردد که منجربه تولید مقالات پژوهشی یا اورجینال (Original Research) ‌می‌گردند. در واقع تفاوت اصلی تحقیقات اولیه با تحقیقات ثانویه در منابع اطلاعاتی مورد استفاده آنها می‌باشد.

در تحقیقات اولیه ابتدا به جمع آوری اطلاعات مطالعه و سپس به تجزیه و تحلیل آماری اطلاعات می‌پردازیم. اما در تحقیقات ثانویه از نتایج مقالات چاپ شده در تحقیقات اولیه استفاده می‌نماییم. جامعه آماری در تحقیقات اولیه انسان‌ها، حیوانات، مواد آزمایشگاهی، سلول‌ها، مراکز بهداشتی-درمانی، جامعه و … می‌باشد.

تحقیقات اولیه را می‌توان به زیر گروه های فرعی مطالعات بنیادی و پایه، مطالعات کارآزمایی بالینی و مطالعات اپیدمیولوژی دسته بندی نمود. مطالعات کارآزمایی بالینی و اپیدمیولوژیک خود نیز به زیر گروه‌های فرعی مطالعات مداخله‌ای و غیر مداخله ای(مشاهده‌ای) تقسیم‌بندی می‌گردند. دسته بندی های فرعی دیگری نیز وجود دارد که در شکل زیر می‌توانید آنها را مشاهده نمایید.

در ادامه به بررسی انواع مطالعات در علوم پزشکی که در زیرگروه‌های فرعی تحقیقات اولیه هستند می‌پردازیم.

تحقیقات بنیادی و پایه -Basic research

مطالعات بنیادی و پایه شامل توسعه روشهای تحقیقاتی در حوزه های مختلف مرتبط با علوم پزشکی است. بکاربستن این روشهای توسعه یافته در انواع مطالعات کاربردی در علوم پزشکی صورت میگیرد.

تحقیقات بنیادی و پایه به دو دسته تحقیقات نظری و کاربردی دسته بندی میشوند

تحقیقات تئوری یا نظری – Theoretical Research

این نوع از تحقیقات پایه تحقیقات کاربردی می‌باشد. تحقیقات تئوری به تحقیقاتی گفته میشود که باعث توسعه و گسترش علم موجود در حوزه روشهای موجود در تحقیقات بالینی و در انواع مطالعات میباشد. این تحقیقات را میتوان در فیزیک، شیمی، بیولوژی، بیوانفورماتیک،بیومتریک و روانشناسی انجام داد.

این چنین توسعه و گسترش هایی میتواند به افزایش فهم ما از فرآیندهای تحلیلی(همانند تشخیص تحلیلی آنزیم ها، مارکرها یا ژنها)، فرآیند های عکسبرداری (سی تی اسکن و MRI) و توالی ژنی (همانند یافتن ارتباط بین رنگ چشم و توالی ژنی خاصی) کمک نماید. علاوه بر این توسعه روشهای مرتبط با فرآیند در بیومتریک(همانند فرآیند های آماری، مدلسازی و تعیین استراتژی های آماری) مربوط به این حوزه می‌باشد.

تحقیقات کاربردی – Applied research

تحقیقات کاربردی یا آزمایشگاهی شامل آزمایشات حیوانی، مطالعات سلولی، مهندسی ژنتیک، توالی ژنی، بیوشیمی، فارماکولوژی، بیولوژی، فیزیولولوژی، تولید مواد و مطالعات ژنتیک میباشد. هدف از تحقیقات کاربردی حل مشکلاتی همانند درمان یک بیماری خاص که تحت بررسی میباشد است. تحقیقات آزمایشگاهی شامل تحقیق و آزمایش علمی در یک محیط کنترل شده برای ایجاد و یا تایید مداخلات می‌باشد

یکی از مزیت های این نوع از تحقیقات بالینی این است که دانشمندان میتوانند متغیرها را در یک محیط آزمایشگاهی کنترل کنند که چنین سطح بالایی از کنترل در خارج از محیط آزمایشگاه در هیچ یک از انواع مطالعات در علوم پزشکی امکانپذیر نمیباشد. نکته کلیدی تحقیقات آزمایشگاهی ایجاد حداقل یک متغیر مستقل میباشد در حالی که مابقی متغیرها ثابت نگه داشته شوند.

انواع تحقیقات کاربردی

انواع مختلف تحقیقات بالینی کاربردی در پزشکی عبارتند از

• مطالعات حیوانی (Animal study): در طی این مطالعات حیوانات اغلب بیک مدل بیماری خاص به حیوانات اقلا میگردد به طوریکه بیماری و درمانهای بالقوه میتواند برای استفاده در نمونه های انسانی بهتر درک شوند.
• بیوشیمی (Biochemistry): این بخش از مطالعات کاربردی بر فرآیندهای شیمیایی که در بدن رخ میدهد تمرکز دارد. علاوه بر این مطالعات بیوشیمی اغلب اساس متابولیسم بیماری را بررسی میکند.
• مطالعات سلولی (Cell study): این بخش از مطالعات کاربردی چگونکی تکامل سلولها و نقش بالقوه هر نوع سلول در بیماری و یا درمان را بررسی میکند
• مطالعات ژنتیک (Genetic Studies): این نوع مطالعه چگونگی تعامل همه ژن ها در تاثیر آنها بر رشد، سلامت و وجود بالقوه بیماریها در یک ارگانیسم و یا انسان را مورد بررسی قرار میدهد.
• مهندسی ژنتیک (Genetic Engineering/Gene sequencing): فرآیند استفاده از فناوری دی ان ای نوترکیت rDNA برای تغییر در ترکیب ژنتیکی ارگانیسم است. به مرور زمان بشر به صورت غیر مستقیم به کنترل تولید مثل و انتخاب فرزندان با صفات مورد نظر، ژنوم ها را به صورت غیر مستقیم دستکاری میکند.
• فارماکولوژی(Pharmacology): مطالعاتی که در آنها به بررسی واکنش های متقابل داروها یا مواد شیمیایی بر موجودات زنده و ثراتی که این ترکیبات بر موجودات زنده میگذارد پرداخته میشود.
• مطالعات بیولوژیک(Biology): این مطالعات به بررسی ساختار، عملکرد، روند رشد، منشا، تغییر و توزیع ارگانهای زنده میپردازد.
• مطالعات فیزیولوزیک(Physiology): این نوع از مطالعات در واقع به بررسی و توسعه شناخت از عملکرد شیمیایی و فیزیکی بدن انسان میپردازد که در شناخت رفتار مولکولها در سلولها میپردازد.

انواع مطالعات کارآزمایی بالینی – Clinical Trial Research

در تحقیقات کارآزمایی بالینی محققان بالینی برای آزمایش انواع جدید و ثابت شده درمان با شرکت کنندگان در این مطالعات همکاری می کنند. تمرکز حوزه مطالعات کارآزمایی بالینی برای بهبود درک هر چه بیشتر از بیماری و درمان یا پیشگیری از بیماری می‌باشد.

دقت و صحت کارآزمایی‌های بالینی بستگی به روش تصادفی سازی، کور کردن و تجزیه و تحلیل آماری مطالعه دارد. محققین اغلب کارآیی و ایمنی دارو ها را در مطالعات دارویی بالینی آزمون می‌کنند. بسیاری از کارآزمایی های بالینی پایه دارویی دارند.

همچنین کارآزمایی بالینی ممکن است شامل آزمودن مواردی همچون روشهای جدید جراحی، فیزیولوژیکی، روانی و یا کاربردهای جدید ابزار پزشکی باشد.

علاوه بر این ممکن است که محققین در این نوع مطالعات، طراحی هایی همانند مطالعات مشاهده ای موارد بیماریهای گذشته نگر و یا تشخیصی را برای تشخیص، درمان و یا غربالگری بیماران با توجه به گایدلاین های پزشکی مورد استفاده قرار دهند.

جامعه مطالعات کارآزمایی بالینی اکثرا افراد بیمار می‌باشد. این نوع از مطالعات اغلب به صورت کارآزمایی بالینی مداخله ای می‌باشد اما گاهی ممکن است که به صورت کارآزمایی بالینی مشاهده ای و یا پیشگیری نیز باشد.

کارآزمایی های بالینی مداخله ای – Experimental Clinical Trial

کارآزمایی های بالینی مراحل مختلفی دارد که هر کدام به عنوای یک فاز کارآزمایی بالینی تعیین می‌گردد. فاز یک (PHASE I) کارآزمایی بالینی مربوط به معرفی دارو، واکسن و یا درمان جدید بر روی جمعیت انسانی که بیمار می‌باشد است. هدف از این نوع مطالعات مقایسه فرآیند درمانی در جمعیت بیماران میباشد. قبل از فاز یک آزمایشات بر روی حیوانات انجام شده است.

فاز یک برای ارزیابی ایمن بودن و حداکثر دوز مصرفی که اکثریت یا بخش قابل توجهی از بیماران قادر به تحمل هستند میباشد. لیست زیر جزئیات کلیدی هر فاز از کارآزمایی بالینی را توصیف میکند:

• فاز یک (PHASE I): این فاز اولین گام در تولید هر گونه دارو میباشد. کارآزمایی بالینی فاز اول شامل تعداد کوچکی از افراد(معمولا 20-100نفر) برای تعیین ایمن بودن دارو و مناسب بودن دوز دارو میباشد.
• فاز دو (PHASE II): پس از موفقیت در فاز اول، فاز دوم کارآزمایی شامل گروه بزرگتری از افراد (حدودا 100 تا 300 نفر) است و برای تعیین اثر بخشی و واکنشهای جانبی بالقوه دارو میباشد.
• فاز سه (PHASE III): در این مرحله تعداد بیشتری از افراد (بین 300 تا 3000 نفر) که همگی شرایط خاصی دارند در مطالعه کارآزمایی در نظر گرفته میشوند. در این فاز به دنبال اثر بخشی مداخلات در درمان افراد با شرایط خاص تحت استفاده نرمال از دارو و فراهم کردن ایمنی بسیار بالا و آگاهی از اثرات جانبی مداخله انجام شده هستیم.
• فاز چهار (PHASE IIII): در این فاز پس از تایید و تصویب برای استفاده عموم، به دنبال تاثیر طولانی مدت مداخله مد نظر هستیم. در این مرحله ممکن است دارو، واکسن و یا روش جراحی را بر روی جمعیت های در معرض خطر نیز همانند افراد مسن نیز آزمایش نماییم تا ایمن بودن مداخله مورد نظر برای جمعیت وسیع تری مورد تایید قرار گیرد.

مطالعات کارآزمایی های بالینی مداخله ای بر خلاف انواع مطالعات در علوم پزشکی درگیر قوانین و مقررات مخصوص به خود همانند قانون داروها، تجهیزات پزشکی، تایید مطالعات دارویی، تاییدیه کمیته اخلاق و … می‌باشد. علاوه بر این مطالعات مداخله ای در کارآزمایی های بالینی میتواند مطالعات بر روی وسایل پزشکی، روشهای جراحی، روشهای روان درمانی و فیزیوتراپی را نیز در برگیرد.

کارآزمایی بالینی مشاهده ای – Observational Clinical Trial

در این مطالعات محقق به دنبال کنترل هیچ متغیری نیست. در عوض محقق در یک بازه زمانی مشخص (اغلب به صورت گذشته نگر) شرکت کنندگان را مشاهده می‌نماید.

در این مطالعات بر خلاف مطالعات مداخله ای کنترل شده و تصادفی، تصمیمات درمانی به پزشک و بیمار سپرده می‌شود. مقایسات میتواند به وسیله دو نوع روش درمانی مختلف یا داشتن متغیرهای پیش آگهی متفاوت(همانند شرایط خاص) انجام گیرد.

زمانی که تعدادی از مطالعات تحلیل یک متغیر را انجام دادند می‌توان یک تحلیل ثانویه به وسیله متا آنالیز و یا مطالعه مروری یا همان سیستماتیک ریویو به منظور تعیین ثابت بین مطالعات انجام داد.

انواع مطالعات اپیدمیولوژیک – Epidemiological Research

مطالعات اپیدمیولوژیک یکی از انواع مطالعات در علوم پزشکی میباشد که بر خلاف سایر مطالعات علوم پزشکی که بیماریها را در سطوح فردی بررسی میکنند تمرکز اصلیشان بر روی جامعه و جمیعت های بزرگ میباشد که بتوانند علت و توزیع بیماریها را در سطوح بزرگ مشخص نمایند.

اپیدمیولوژیست ها به بررسی علل، توزیع و تغییرات تاریخی میزان فراوانی یک بیماری می‌پردازند. بعنوان مثال محققین به دنبال روند شیوع سرطان و یا آنفولانزا برای تعیین علت آنها و راه‌های جلوگیری یا کاهش شیوع هر یک از این نوع بیماری‌ها هستند.

مطالعات اپیدمیولوژی به صورت مداخله ای می‌باشد، اما به دلایلی همچون ریسک فاکتورهای ملاحظات اخلاقی، شرایط سیاسی یا اجتماعی و بهداشتی اغلب به صورت مشاهده‌ای می‌باشند.

مطالعات مداخله‌ای در اپیدمیولوژی – Experimental studies in epidemiologic

این نوع از مطالعات تغییرات در سلامت یا پیامدهای بیماری را پس از معرفی یک مداخله خاص در سطح جامعه بررسی می‌کند. به عنوان مثال مطالعه اپیدمیولوژیکی به صورت مداخله‌ای در ایالات متحده در سال 1940 اثر افزودن فلوراید به آب آشامیدنی را مورد بررسی قرار داد.

بعنوان مثالی دیگر، مطالعه ای در آمریکا برای ارزیابی اینکه یک رژیم حاوی میوه، سبزیجات، گوشت قرمز و غذای فرآوری شده کم در مقایسه با رژیم های مرسوم، می‌تواند بر میزان سدیم در افراد تاثیر بگذارد. این مثالها همگی در جوامعی با جمعیت های زیاد مورد بررسی قرار میگیرند.

مطالعات مشاهده‌ای در اپیدمیولوژی – Observational Studies in Epidemiologic

مطالعات مشاهده‌ای در اپیدمیولوژی محدود به یک تصویرسازی از فراوانی و توزیع بیماری در داخل جمعیت میباشد (بررسی میزان بروز و شیوع در جامعه).

گاهی ممکن است که که هدف از انجام اینگونه مطالعات ثبت عادی اطلاعات(غربالگری و نظارت) باشد. انواع مختلف این مطالعات عبارتند از

1. مطالعات کوهورت(فالوآپ)(Cohort): مطالعات مشاهده میتواند تعداد هزاران فرد را در برگیرد و به همین دلیل انجام آن زمانبر و هزینه بر میباشد. بنابراین برای غلبه بر برخی از این هزینه ها ممکن است که محققان تمرکز خود را بر روی گروه خاصی از افراد بگذارند(که به عنوان کوهورت شناخته میشوند) و سلامت این گروه را در رابطه با متغیرهای خاص کشف کنند. به عنوان مثال مطالعات در تلاش بوده اند تا درک کنند که چگونه سطوح مختلفی از تمرینات ورزشی باعث بهبود در سلامتی افراد میشوند.
2. مورد-شاهدی(Case-Control): این نواع از مطالعه به ویژه به هنگام تحقیق در مورد بیماری های نادر بسیار مفید میباشند چونکه جمعیت مبتلا به این بیماری قبلا شناسایی شده است. سپس گروهی از افرادی مبتلا به این بیماری با گروهی از افراد سالم مقایسه میگردند تا بتوان کشف نمود که میزان میزان پیامدهای سلامت بین دو گروه چه تفاوتهایی با یکدیگر دارند.
3. مطالعات مقطعی (Cross-Sectional): این مطالعات برای بررسی سطح بیماری در یک جمعیت (تعیین شیوع) استفاده می‌گردد. مطالعات مقطعی تصویری از آنچه که در یک جمعیت خاص در یک بازه زمانی مشخص رخ میدهد را به نمایش میگذارد.
4. بوم شناختی (Ecological): مطالعات این حوزه به منظور بررسی سلامت جمعیت و دلایل بالقوه سلامت بیماران به تجزیه و تحلیل اطلاعات از منابع منتشر شده قبلی میپردازد.
5. غربالگری/نظارت:بسیاری از کشورها برای درک کامل سلامت جمعیت خود، به ثبت و بررسی جوامع میپردازند.
6. توصیف اطلاعات ثبتی (Description with registry data): در آمریکا ثبت داده های سرطان اطلاعات مربوط به تعداد موارد سرطان مربوط به هر ناحیه مکانی خاص را به صورت سالانه جمع آوری مینماید. این اطلاعات را میتوان برای تعییین نرخ سرطان در سطح محلی برای تعیین اینکه آیا بروز و شیوع بیماری در طول زمان تغییر میکند انجام داد.
7. غربالگری و نظارت (Monitoring, Surveillance): غربالگری یکی از روشهای راهبردی در جمعیت است که به وسیله آن میتوان یک بیماری را در افرادی که فاقد نشانه‌ها و علائم هستند، شناسایی کرد. در واقع غربالگری بر روی افراد انجام میشود تا بتوان به موقع بیماری را در افراد شناسایی نمود تا از بار بیماری کاسته شود.

تحقیقات ثانویه – Secondary Research

تحقیقات ثانویه یکی از انواع مطالعات در علوم پزشکی میباشند که هدف از آنها ترکیب و بررسی داده های جمع آوری شده در طول مطالعات اولیه میباشد. تعاریف دیگر از این نوع مطالعات بررسی مجدد و تحلیل مجدد اطلاعات موجود است که شاید در زمان طراحی مطالعه مد نظر نبوده است. مطالعات ثانویه را میتوان همان مطالعات فراتحلیل نامید.

در این نوع مطالعات جمعیت مورد بررسی در واقع تمامی مطالعات و مقالات چاپ شده و مرتبط در یک حوزه خاص میباشد. هدف از این نوع از مطالعات بررسی مطالعات انجام شده، شناخت نقاط قوت و ضعف جامعه مورد بررسی مبیاشد.

دسته بندی تحقیقات ثانویه درواقع مطالعات موجود را به صورت مطالعات مروری سنتی (Narrative Reviews)، مطالعات مروری منظم (Systematic Review) وفرا تحلیل یا متاآنالیز (Meta-Analysis) خلاصه می‌گردد.

مطالعات مروری سنتی – Narrative Review

این نوع از مطالعات که معمولا توسط صاحبنظران و متخصصین یک حوزه خاص نگارش میگردد میتواند به جمع بندی دانش و اطلاعات در یک حوزه خاص منجر گردد.

کسانی که اینچنین مطالعاتی را انجام میدهند اغلب در آن حوزه دارای تبحر و دانش بالایی میباشند. اینچنین مطالعاتی دارای اریبی بالایی میباشد به این دلیل که برای دستیابی به مقالات مربوطه برای یک موضوع خاص هیچ گونه پروتکلی در نظر گرفته نمیشود بلکه مقالات انتخاب شده بر اساس دانش خود محقق میباشد و به صورت کاملا سلیقه ای میباشد.

مطالعات مروری منظم – Systematic Review

این مطالعات دارای پروتکل خاص برای دستیابی به مقالات اصیل است. در این نوع مطالعات پروتکل های خاصی همانند نوع موتور جستجو، سالهای مورد بررسی، کلید واژه ها، معیار ورود و خروج استفاده می‌گردد. این نوع مطالعات و مطالعات مروری سنتی اغلب جمع بندی کیفی از مقالات در نظر گرفته شده را انجام میدهند.

مطالعات مروری متاآنالیز یا فراتحلیل – Meta Analysis

این نوع از مطالعات بر روی اطلاعات و خروجی های کمی منتشر شده در مقالات علمی میباشد. این مطالعات از نظر انتخاب پروتکل ها همانند مطالعات مروری منظیم میباشند. تنها وجه تمایز مطالعات متاآنالیز با مطالعات مروری منظم در این است که در متاآنالیز به یک تخمین از جمع بندی کمی و مشترک در مورد آن موضوع خاص دست پیدا خواهیم کرد.

دو نوع از خطاهایی که در این قبیل مطالعات احتمال مواجهه با آنها وجود دارد اریبی انتشار (Publication Bias) و ناهمگنی (Heterogeneities) بین مقالات اصیل میباشد.

نتیجه گیری

دسته بندی های گوناگونی تا کنون برای انواع مطالعات در علوم پزشکی انجام گرفته است. اما جامع ترین و محبوب ترین آنها دسته بندی است که مطالعات حوزه پزشکی را به دو دسته مطالعات اولیه و ثانویه تقسیم مینماید. تعیین نوع مطالعه یکی از مولقه های اصلی در طراحی مطالعه میباشد که به فاکتورهای متفاوتی و بسیار زیادی بستگی دارد. با انتخاب صحیح نوع مطالعه مرتبط با عنوان، سوالات و فرضیات میتوان نتایج قابل قبولی بدست آورد. شما کدامیک از مطالعات را برای انجام تحقیق خود انتخاب مینمایید؟ آیا از مزایا و معایب مطالعه انتخابی خود مطلع هستید؟